Қазақ прозасындағы мәңгүрттік тақырыбы әртүрлі уақыт ағымына және қаламгер шеберлігіне байланысты бірде эпизод, бірде көркемдік деталь, кейде символ, тұспалдау ретінде пайдаланылды. Ә.Кекілбаев, Ш.Айтматов сынды қаламгерлер психологиялық талдау, миф пен ақиқат шындықты ұштастыру, аңыз әңгімелерді қолдану тәрізді көркемдік әдіс-тәсілдерді игерді. Бұл орайда олар «әлем халықтарының талай ғасырларды, мыңдаған жылдарды қамтитын ақыл-ойының інжу-маржандарына жүгінді. Уақыт пен кеңістікке орай, өткен мен бүгінді, бүгін мен болашақты байланыстыра қарап, жаңа көзқараста көркем туындыларды дүниеге әкелді. Халықтық фольклор мен мифтік мотивтер жазушылар шығармаларының көркемдік бояуын әрлендіре түсті» [1, 13б.]. Аталмыш тақырыпты ХХғ. 60-70 жылдары өз шығармаларында игерген қаламгерлер Ә.Кекілбаев пен Ш.Айтматов мәңгүрттік туралы аңызды идеялық нысанына қарай қолданғанын байқаймыз. Əдебиетші ғалым Ж.Дүйсенбаева да осы мəселе төңірегінде нақты баяндайды [2,13б.]. Бұған қырғыздың белгілі сыншысы, əдебиеттанушы ғалым, академик Абылдажан Ахметалиев ««Мəңгүрт» кімдікі?» [3,23б.] деген мақаласында мәселе мəңгүрт жайындағы аңызды кім бірінші болып қолданғанында емес, сол дерек-аңызды кім бүгінгі тірлігімізге сай жаңаша дамыта алды деген тұрғыда жауап іздейді. Сондай-ақ ғалым Ж.Аймауытовтың мəңгүрт туралы ойды «Манас» эпосынан алғанын да сөз соңында айта кетіп, жырдың қырғыз тіліндегі нұсқасы мен орысша аудармасынан мысал келтіреді. А.Ахметалиев бұл аңыздық-деректі Ə.Кекілбаев өзінің «Дала балладаларында» жəне түркімен жазушысы Ш.Жұмагелдиев «Жоғалғандар» романында тек қана көркемдік деталь түрінде ғана алып, ал Ш.Айтматов қайтадан əдеби өңдеуден өткізіп, оны жаңаша жазып, оған жаңаша əр қосып, терең философиялық қорытынды жасағанын айтады. Ә.Кекілбаев мәңгүрттік туралы ескі аңызды қайта жаңғыртып, қайта баяндап қана қоймайды, оған философиялық, психологиялық реңк үстемелей отырып аңыздың әлеуметтік сипатын ашады. Бітімге келмей, тек қана жауласумен болған, өзара сыйыса алмай, ұғыса алмай өткен екі бауырлас жұрт талай тауқыметті бастан кешіріп, бірін-бірі кешіре алмайды. Автор талай замандар бойы қазақ даласы мен түркімен құмдарындағы зорлық-зомбылықтың неше алуан түрі: алып кету, шауып кету, жер дауы, жесір дауы, жазаның ең ауыр сұмдық түрі – мәңгүрт жасау сияқты аңыздық желілерді шебер қолдана білген. Сондай-ақ байырғы кездегі қоғамдық қарым-қатынастардың қандай сипатта дамығандығынан хабар беру үшін, қазақ пен түрікмен арасындағы жаулықтан қарапайым жандардың жапа шеккенін көрсету үшін де осы аңыздық желіге екпін түсірген.
30–31 января, 2014