ХІХ Міжнародна науково-практична інтернет-конференція

The main direction of an article is the discourse and types of discourse. The main considerable question is the discourse analysis or discourse studies which is a general term for a number of approaches to analyzing written, spoken or signed language use. Discourse analysis is the branch of linguistics that deals with the study and application of approaches to analyze written, spoken or signed language. Since its introduction to modern science the term 'discourse' has taken various, sometimes very broad, meanings. In order to specify which of the numerous senses is analyzed in the following dissertation it has to be defined. Originally the word 'discourse' comes from Latin 'discursus' which denoted 'conversation, speech'. The objects of discourse analysis—discourse, writing, talk, conversation, communicative event, etc.—are variously defined in terms of coherent sequences of sentences, propositions, speech acts or turns-at-talk. Contrary to much of traditional linguistics, discourse analysts not only study language use 'beyond the sentence boundary', but also prefer to analyze 'naturally occurring' language use, and not invented examples. This is known as corpus linguistics; text linguistics is related. Discourse analysis has been taken up in a variety of social science disciplines, including linguistics, sociology, anthropology, social work, cognitive psychology, social psychology, international relations, human geography, communication studies and translation studies, each of which is subject to its own assumptions, dimensions of analysis, and methodologies. The term discourse analysis (DA) first came into general use following the publication of a series of papers by Zellig Harris beginning in 1952 and reporting on work from which he developed transformational grammar in the late 1930s [1]. Formal equivalence relations among the sentences of a coherent discourse are made explicit by using sentence transformations to put the text in a canonical form. Words and sentences with equivalent information then appear in the same column of an array. This work progressed over the next four decades into a science of sublanguage analysis [2], culminating in a demonstration of the informational structures in texts of a sublanguage of science, that of immunology, [3], and a fully articulated theory of linguistic informational content [4]. During this time, however, most linguists pursued a succession of elaborate theories of sentence-level syntax and semantics. Although Harris had mentioned the analysis of whole discourses, he had not worked out a comprehensive model, as of January, 1952.Harris's methodology was developed into a system for the computer-aided analysis of natural language by a team led by Naomi Sager at NYU, which has been applied to a number of sublanguage domains, most notably to medical informatics. In the late 1960s and 1970s, and without reference to this prior work, a variety of other approaches to a new cross-discipline of DA began to develop in most of the humanities and social sciences concurrently with, and related to, other disciplines, such as semiotics, psycholinguistics, sociolinguistics, and pragmatics. Many of these approaches, especially those influenced by the social sciences, favor a more dynamic study of oral talk-in-interaction. Nowadays, there are some types of discourse according to the genre and its conceptual strategy of literary discourse.

Тіл білімі саласында терминдер мен терминологияның алар орны ерекше. Өмірдің қай саласы болмасын термин сөздермен біте қайнасып жатады. Олар халықаралық деңгейден бастап, белгілі бір тілдік ортадағы қолданыста уақыт өткен сайын көнеріп не жаңадан қосылып, толысып отырады. Жалпы белгілі бір саладағы терминнің шығып, қолданысқа енуі өте күрделі үдеріс. Оған қойылатын талаптар да аз емес. Алайда, тіліміз үшін маңызды болып саналатын мәселе өзіміздің төл, ұлттық терминдеріміздің қалыптасуы. Бұл тақырып әр қилы уақытта лингвист ғалымдар арасында түрлі пікірлер тудырып жүрді. Өзге тілдерден қабылданған терминдерге деген көзқарас ерте кезде теріс пікірде болса, бертін келе халықаралық терминдерді қолданудың артықшылығын көрсету кең етек алды. Бұл құбылыстың тілімізге қаншалықты әсер ететіндігі туралы әлі де сараптау керек. Белгілі ғалым Ш.Құрманбайұлы: « Өзге тілдерден сөз қабылдамай, сөз алмасу, термин алмасу процесіне мүлде тосқауыл қойып тастау мүмкін де, қажетте емес. Тілдер арасындағы өзара сөз алмасу қашанда болған, бола да береді. Шет тілдері терминқор қалыптастырудың сыртқы көзі ретінде орнымен пайдаланылса дұрыс, ал ұлт тіліндегі термин шығармашылығын шектеп, өзге тілдерден термин қабылдауға жаппай жол беріп қарап отыру шарасыздық. Тілдің бағын байлайтын, мүмкіндігін шектейтін ондай әрекетсіздіктің жалғаса беруіне немқұрайлы қарауға болмайды» деген.[1.65]

Дар навиштаҳои имрўза гоҳо бо ҳолатҳое метавон дучор шуд, ки аз сабаби надонистани қоидаҳои имло ба баъзе хатоиҳо роҳ дода шудааст. Албатта, аз худ намудани қоидаҳои навишти ҳар забон ногузир аст. Лекин масъалаи тарзи дурусти навиштори калимаҳое, ки аз дигар забонҳо ба забони мо дохил шудаанд, барои хонандаи имрўз метавонад душвориҳо ба миён орад. Ва гурўҳи калимаҳое, ки аз забони арабū ба точикū гузаштаанд, низ аз ин мустасно нест. Маълум ки дар тўли таърих калимаҳои бисёре аз забони арабū ба забони мо дохил шуда, ҳатто дар баъзе ҳолатҳо то дарачае ҳазм шудаанд, ки бегона будани онҳоро ҳис кардан мушкил аст. Чунин калимаҳои иқтибосū бояд пурра тобеи грамматикаи забони мо гардида, тарзи дурусти навишти онҳо риоя шаванд. Дар чунин ҳолат забони мо метавонад салосат ва равонии худро нигоҳ дорад. Чунончи, дар замони ҳукмронии шўроҳо танҳо барои навиштани номи яке аз роҳбарони он ба алифбои точикū махсус ҳарфи щ, ки хоси забони мо нест, дохил карда шуд. Ҳамин тавр, пайиҳам ҳарфҳои ц,ы,ь дохил шуданд ва шумораи ҳарфҳо ба 39 адад расид, аммо грамматикаи забон хароб гардида, забони ҳазорсолаҳо ба як забони шахшудаи сунъū табдил ёфт. Дар мавриди вожаҳои иқтибосū метавон гуфт, ки ба он, аз чумла қоидаи истифодаи дурусти артикли муайянии «алифлом» низ дахл дорад. Дар забони арабū чуфти алифлом, яъне пайи ҳам омадани ҳарфҳои алиф ва лом (АЛ) нишондиҳандаи муайянū ба шумор меравад. Ин дар забоншиносū «артикли муайянū» ном дорад. Исмҳо метавонанд дар ду ҳолат ифода ёбанд: 1) муайянū. 2) номуайянū. Масалан, калимаҳои «муъаллимун», ё ки «китобун» бо аломати «танвин замма» (суффикси –ун) омадааст, ки тарчумаи он чунин аст, «муаллиме», «китобе» ва ин номуайянии исмро ифода мекунад. Яъне, аломатҳои «танвин», ки бо суффиксҳои –ун, -ин, -ан дар охири калимаҳо меоянд, хусусияти падежū доранд. Ин вазифаро дар забони точикū аломати номуайянии –е ифода мекунад. Барои ба ҳолати муайянū гардондани калима пеш аз он артикли муайянии «ал» (алифлом)-ро бояд илова намуд. Яъне, агар калима бо алифлом ояд, «ал-муаллим», ё «ал-китоб» мешавад, ки ин маънои муаллим, ё китоби муайян ва аниқро мефаҳмонад.

Стильдік сипаттама. Сөздіктегі бірліктің (жалпы қолданымдағы лексика, термин) мағынасын ашудың аталған анықтамалардан да басқаша қосалқы амалдары мен тәсілдері бар (стильдік белгілер, салалық қолданысты, этимологиялық негізді мегзейтін белгілер, жақша ішінде берілетін түсініктемелер, ингерентті түсіндірме, басқа тілдегі аударма немесе балама вариант, суреттер, сызбалар, кестелер т.б. келтіру). Сөздіктерде сөздік тұлға арқылы аталып отырған түсініктің, заттың өзінің суретін, сызба немесе кесте түріндегі құрылымын, құрамын көрнекі түрде көрсету бар. Олардың қатарына «стильдік» мағына элементтері (стильдік сипаттама)‚ лексикалық бірлік туралы қосалқы этимологиялық ақпар‚ лексикалық бірліктің мағынасы туралы тіларалық деңгейде берілетін ақпар (аударма)‚ сөздік бірліктің мағынасын мүмкіндігінше толымды ашу мақсатына қызмет ететін тарихи-мәдени (сөздер мен сөз тіркестері үшін) және жалпы ғылыми танымдық (терминдер үшін) деректер беру‚ бірліктің өзі кіретін лексикалық шағын жүйенің элементтерін келтіру арқылы лексеманың семантикалық және ассоциативтік өрісін көрсету‚ сөздік бірліктің мағынасын ашудағы мысалдардың рөлін көрсету‚ суреттер мен сызбалардың көмегімен денотат туралы қосалқы ақпар беру мәселелері кіреді. «Орыс тілінің жаңа түсіндірме сөздігінде қазіргі орыс тілінің кітаби формасын көрсететін белгілер қатарына: кітаби (көбінесе жазба мәтіндерде және зиялы пікір алысуларда қолданылатын сөздер тобын білдіру үшін)‚ ресми (түрлі мемлекеттік мекемелер мен өкімет орындарында даярланатын мәтіндердің‚ құжаттардың тіліндегі ерекше сөздер тобын белгілеу үшін)‚ көсемсөз (қоғамдық ақпарат құралдарында көпшілікке белгілі бір дәрежеде эмоциялық әсер ету мақсатымен қолданылатын сөздер тобын белгілеу үшін)‚ дәстүрлі-поэтикалық (классикалық поэзияда қолданылатын бейнелі сөздер тобын белгілеу үшін)‚ халықтық-поэтикалық (ауыз әдебиеті поэзиясы үлгісінде айтылатын сөздер тобын белгілеу үшін)‚ дәстүрлі-әдеби (көркем әдебиет тілі үлгісіндегі сөздер тобын белгілеу үшін)‚ арнайы (кеңінен қолданылатын термин сөздерді белгілеу үшін) белгілері жатады. Стильдік қолданыстағы осындай ерекшеліктерді қазақ тілі түсіндірме сөздіктерінде ескерген жөн тәрізді [1, 12 б.].

Көп келген әдеби шығарма жазушы мойнына жаңа талаптар, замана келбетін, шиеленісін айқын көрсететін, рухани тәрбие беретін ерекше міндеттерді жүктейді. Көрсетілген міндеттерді шешу жолында жазушы ізденеді, өмір деген үлкен саханадан әуелі өзі тәжірибеден өтеді. Сөйтіп жанына жақын, жүрегіне жылы, бар қырсырына қанық талапқа сай жазу мәнерін қалыптастырады. Жазу, сөз өнерімен айналысу үлкен шеберлікті қажет етеді [1, 94 б.]. Жазушы шеберлігі жайлы пікір айтқан Манап Хасенов: «Шеберлік деген ұғымның ауқымы кең. Ол талмай талаптану, творчестволық ізденіс тәжірибесінде жетіліп қаплыптасады да, үлкен іске жол ашады... Адамның жан дүниесін тебірентіп, өмірді терең бағалауға баулитын көркем шығарма жазушы шеберлігінің айғағы» [2, 37 б.],-деп ой түйді. Дарынды шеберліктің нәтижесінде ғана оқырман қолына талапқа сай жазылған шығарма келеді. Көркем шығарманың, қашанда жүгі ауыр. Бұл жайында белгілі классик жазушы Ғабит Мүсірепов: «Шығарма деген белгілі оқиғалардың тізбегі емес. Шығарма-жазушы жүрегінде, ойында қайнап-пісіп, кітап оқушыларын зейін қоюға тұратын, жігерқайрат, адам қоғамының өсе беруіне, еселей беруіне үн қоса алатын жанды сөз» деген маңызды пікір қосады [3, 97 б.]. Кейіпкер болмысын ашуда мәнді орын алатын тәсілдердің қатарында көркем диалогтың алар орны да айрықша. Дәлел үшін І.Есенберлиннің «Маңғыстау майданы» романындағы бір ғана үзіндіге назар аударар болсақ, шығарма кейіпкері Сәлімгерейдің бейнесін ашуда көркемдік қызмет атқарып тұрған бөлшектердің бірі- оның ішкі жан дүниесіндегі толқыныс болса, бұл жәйт Жәлелмен кездескен шағында айқын көрінеді.

Междометная фразеология – обязательный языковой материал словаря (прежде всего толкового, переводного и фразеологического). Толковые, переводные и фразеологические словари квалифицируют Междометные фразеологическые единицы (МФЕ) как устойчивые образно-переносные выражения, подчёркивая их особую фразеологичность и склонность к формульности, клишированности фразеоформы. Специфичность же МФЕ (в сравнении с другими фразеологическими разрядами языка) неизменно подчёркивается приёмом обособления междометной фразеогруппы в общей словарной статье лексикографически (фразеографически) опорного слова. Устойчиво реализуется в словарях (толковых и переводных) приём, построенный на принципе приравнивания МФЕ или группы МФЕ к отдельному значению описываемого заглавного слова. Для словарей указанных жанров характерна традиция классифицировать МФЕ по общности семантических, модальных и функциональных особенностей. Так, в обязательности выделяются (посредством специальных помет и ремарок) такие группы междометной фразеологии как 1) МФЕ - формулы приветствия, 2) МФЕ-формулы выражения возмущения и соотносимых с ним семантико-модальных оттенков, 3) МФЕ- возгласы удивления, негодования и т.д. Внутри фразеогнёзд, объединяющих ряды МФЕ, словари толковые, переводные и фразеологические трактуют всевозможные индивидуальные особенности отдельных МФЕ по параметрам семантики, стилистики, функциональной реализации и т.д., а также по проявлению вариантности и текстопорождающих (шире- деривационных) связей. Особой тщательностью в словарях отличается описание различных модально-оценочных оттенков в значении МФЕ (оттенки уничижительности, шутливости, насмешливости и т.д.) Что касается стилистической квалификации междометной фразеологии (МФЕ разговорные, просторечные и т.д.), то в словарях она проводится весьма подробно на широком историческом фоне обширной информацией, включая сведения об архаичных пластах МФЕ языка. Толковые, переводные и фразеологические словари, стремясь показать сложную природу междометных устойчивых словесных комплексов, используют для достижения эффекта воспроизведения тончайших семантико-модальных, эмоционально-оценочных и стилистико-функциональных характеристик комбинации различных помет (ср. такое типичное сочетание характеристик у МФЕ, как просторечная сниженность + переносно-образное значение + модально-оценочный оттенок насмешливости).

Междометная фразеология охватывает весьма многочисленные фразеологические единицы (ФЕ) языка. Её сущность определяется прежде всего эмоционально-оценочными, экспрессивными характеристиками. Так, Ф.В.Кунин объясняет природу междометной фразеологии следующим образом: «В результате экспрессивного переосмысления междометные ФЕ превращаются в обобщенные выразители эмоцией и волеизъявлений, а иногда и того и другого вместе, и утрачивают свои первоначальные предметно-логические значения, т.е. значения подобных междометных образований являются немотивированными». Междометные фразеологизмы не имеют специальных грамматических показателей лексико-грамматических разрядов фразеологизмов. Они служат как и междометия, для выражения различных чувств, эмоций, волевых побуждений лица. Более или менее строго их можно распределить по нескольким основным семантическим группам. Одну из таких групп составляют МФЕ- клятвы. Эта группа МФЕ достаточно продуктивная. As God is in being! “ Ей-богу!”; Upon (by) my faith!; In faith! - Клянусь честно!; By George! - Ей богу!; Честное слово!; Bless my heart and soul! - Честное слово!; Das laß ich mich (gleich) fresen! Даю голову на отсечение!; Meine Hand drauf! Обещаю!, Клянусь!; So wahr ich lebe! Ей – богу!, Клянyсь!; Ich schwöre bei meinem Leben! Клянусь жизнью!; Mich soll das Mäuschen beißen, wenn das nicht wahr ist! Чтоб мне провалиться, если это не так!.

Одоби муоширати чомеаи эрониен то ҳол ба таври мукаммал мавриди омўзиш қарор нагирифтааст. Зероки доираи вазьи тадкики масьалаи фавк дар бахши эроншиносū чандон комил нест ва баьдан сархади мавзуи тадкик дар фазои майдони амалиет ба якчанд сохаи илм мутаалик аст.Аз ин ру ,омўзиш ва тадкики одоби муошират бояд ҳадафи илми махсусе қарор гирад, ки илмҳои дигарро низ, ба мисли мардумшиносū, равоншиносū, равоншиносии ичтимоū, забоншиносии равонū, назарияи ахлоқ, забоншиносии ичтимоū, паралингвистика, ахлоқ ва хамчун забоншиносиро дар худ мучассам созад. Ва билкул, якчоя манзараи пурраи одоби муоширати миллии эрониро ба вучуд орад. Аз номгўйи илмхои фавкалзикр маълум ва равшан мегардад, ки бо ин масьала бештар мутахассисони лингвистика ва алалхусус, олимони бахши эроншиносй машғул шаванд. Зеро тибки табиату хосияти гуфтор ин чаранен бештар бахри омўзиши забони гуфтугўии форсū хизмат хоҳад кард. Ва ин бори дигар собит менамояд, ки одобн муоширати чомеаи эронū бояд амик ва мукаммал мавриди тадкик карор гирад ва тибки он , хамчунин, қолаби одоби муошират эронū равшан гардида, параметрҳои тарзи рафтори муоширати эрониен мушаххас гардад.. Қолаби мазкур бояд аломату рамзҳои ахлоқ ва ичтимоиётро фаро гирад.

Қандай да бір елдің тілдік ерекшелігін, ұлттық дүниетанымы мен саяси-мәдени өмірін, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, шаруашылығы мен тұрмыс-тіршілігін екінші бір елге танытуда аударманың атқарар қызметі зор. Ол екі елді өзара араластырып, жақындастырып, қарым-қатынасқа түсіріп қана қоймай, олардың әдеби және мәдени құндылықтарынан сыр шертеді. Бұл жөнінде В.С.Виноградов: «Перевод ... служил и служит целям общения и обмена духовными ценностями между народами» [1, с. 5], – деп, аударманың халықтардың рухани құндылықтарымен өзара алмасуына ықпал ететінін айтады. Алайда аударманың барлығы бірдей ұлттық ерекшеліктерді, дүниетанымды толық ашып, сипаттай алмайтыны белгілі. Басты қиындық этнографиялық ұғым-түсініктерді мол қамтитын әдеби шығармаларды аударуда ұшырасады. Солардың бірі – ұлттық тағам атаулары. С.И. Влахов пен С.П. Флорин «Непереводимое в переводе» еңбегінде сөздерді (этноатаулар, реалий сөздер және т.б.) аударудың екі жолын көрсетеді: транскрипция және аударма [2,83-б.]. Ғалымдар аударманың өзін «неологизм, реалийді алмастыру, жуықтап аудару және контекстік аудару» деп іштей төрт түрге жіктейді [2,83-89-бб.]. Транскрипция және аударма жайында А.А.Реформатский: «могут быть друг другу противопоставлены, так как они по-разному осуществляют формулу Гердера: "Надо сохранять своеобразие чужого языка и норму родного", а именно: 1) перевод стремится "чужое" максимально сделать "своим"; 2) транскрипция стремится сохранить "чужое" через средства "своего". Таким образом, в плане практическом перевод и транскрипция должны рассматриваться как антиподы» [3, с. 312], – деп оларды бір-біріне қарама-қарсы қоюды ұсынады. Шынында да, сөздердің барлығын бірдей аудара беруге болмайды. Аударылатын тілдің қолданысына салып этноатауларды аудара берсек, түпнұсқадағы айтылатын ой мүлде өзгеріске түсер еді не өзінің ұлттық ерекшелігінен айырылар еді. Оны М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясының түпнұсқасында кездесетін ұлттық тағам атауларының орыс және ағылшын тілдеріне аударылу мәселесінен көруге болады. Мысалға шығармадан қымыз этноатауының аударылымын алайық. Түпнұсқада берілген «қымыз» сөзі (Шешелері бұған біресе қымыз, біресе тоңазыған ет, біресе шай ұсынып тықпалай берсе де, баланың бойына ас батпады [4,16-б.]) орыс тіліндегі нұсқасында «кумыс» («Матери подчевали его то кумысом, то холодным мясом, то чаем, но Абаю было не до еды, – он не чувствовал голода, хотя не ел с самого утра» [5, с. 44.]) деп берілсе, ағылшын тілінде «goat milk» («His mothers offered him goat milk, cold meat and tea, but he had no stomach for food, though he had eaten nothing since down» [6, р.31]) деп аударылған.

Есімше - әрі етістік, әрі есім сөздер тәрізді түрленетін етістіктің ерекше категориясы. Тілші-ғалымдар етістіктің бұл категориясының бастапқыда қимыл атауына тән формалар болғандығын, кейіннен етістіктің семантикасы мен шақты білдіру қасиетіне ие болып, өз алдына дербес категория болып қалыптасқандығын және сөйлемде қандай қызмет атқарса да есімшелер өздерінің негізгі сипатынан, яғни шақтық мәнді білдіру қабілетінен айрылмайтындығын айтады [1,c. 300]. Соған орай есімше формалары өткен шақ есімше, осы шақ есімше және келер шақ есімше болып үшке бөлінеді. Осы сипатына қарай есімшелер есімдер тобында емес, етістіктер тобында қаралады. Ал біз сөз еткелі отырған антропонимдер белгілі бір затты арнайы, даралай атау қызметіне орай зат есімдер тобында қаралады. Енді осы есімшенің антропонимдерді жасауда қандай ролі бар? Қазақ антропонимдері қатарынан Ерген, Төлеген, Тілеген, Аңсаған, Тұрар, Аңсар, Гүлжанар, Басар сияқты есімше тұлғалы кісі есімдерін көптеп кездестіруге болады. Ал осы есімдерге құрамына қарай және мағыналық тұрғыдан талдау жасасақ, Ерген, Төлеген, Тілеген, Аңсаған есімдері өткен шақ есімше болса, Тұрар, Аңсар, Гүлжанар, Басар есімдері келер шақ есімше екендігін аңғау қиын емес. Ал жалпы тіл білімінде кісі аттарының мағынасы туралы мәселе әлі де даулы болып келеді. Зерттеуші А.А.Реформатский «Жалқы есімдердің мағынасы болады, бірақ оларда ұғым болмайды» деген пікірді айтса (2. 536), ғалым Т.Жанұзақов еңбегінде «Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің мағынасы бар. Олардың бірінің мағынасы айқын тұрса, бірінің мағынасы жасырын тұрады. Олардың мағыналары лингвистикалық зерттеулер жүргізіп, ғылыми тұрғыда талданғанда ғана ашылады» деген пікір кездеседі (3. 193). Жалқы есімдердің мағыналары туралы дәлелді пікірлер М.Оразовтың «Қазақ тілінің семантикасы» атты еңбегінде де кездеседі (4. 211). Демек, кісі есімдерінде мағына бар. Мысалы, тілімізде ұшырасатын есімше тұлғалы Дәметкен, Ұлтуған сияқты әйел есімдерінен «ұл дәме етіп едік», «ұл туған екен десек» деген мағыналарды аңғару қиын емес. Кісі есімдеріне талдау жасау барысында есімше тұлғалы антропонимдердің әрқайсысының белгілі бір мағынасы бар, әр түрлі себептерге байланысты, ата-ананың көңіл-күйін бала туылған кездегі отбасы жағдайын аңғарта қойылғандығын аңғаруға болады.

Қазақ халқы – дүниенің төрт бұрышын адамзат баласының ең озық өркениетке жеткен ұрпақтарымен терезесі тең, телегейдей тарихы бар, тебірентер мәдениеті бар ел. Қазақтың ілкі ата-бабалары – түркілер, ғұндар, сақтар. Солар жасаған мәдениетке ортақпыз. Көк Тәңіріне табынып, Көк бөріден тарағандықтан, Көк түріктер атанғанбыз. Қазақ эпостарындағы негізгі мотивтер: қаһармандардың басына түскен ауыр шерді: аяулы ерден, туған інісінен айырылған Білге қаған ақылынан адасса, батырды зарыға күткен Аналық пен Байбөрінің жылай-жылай көзі көрсоқыр болса, өзіне қорғаныш іздеген Алпамыстай, Қобыландыдай батырларды тағатсыз күткен халықтың аңсаулы арманы баяндалады. Осындай жоқтау бізге ең көне деп есептелетін «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосынан таныс. Міне, жоқтау өлеңдерін, шешендік арнау сөздерді қазақ әдебиетінің ең көне түрлерінің бірі деп есептесек, сол үлгілерді Орхон ескерткіштерінен де кездестіріп отырмыз. Мұның өзі Орхон жырларының қазақ халқына қатысты туынды екендігін тағы дәлелдей түседі. Халқымыздың ең көне эпикалық мұрасы – Күлтегін мен Тоныкөк жырларын ерлік жырына жатқызудың тағы бір себебі мынада: қазақтың батырлар жырына тән бұлжымас ортақ қасиеттердің денін біз Орхон жырларынан табамыз. Ол ортақ қасиеттер: біріншіден, Орхон ескерткіштерінің де, қазақ эпостарының да негізгі идеясы бір. Ол - өз елін, өз жерін шет басқыншылардан, сыртқы жаулардан қорғау идеясы. Екіншіден, солардың қай-қайсысында да әлеуметтік сарын басым. Ат жалын тартып, қолына қару алып, ел намысы үшін жауға қарсы аттанып, жеңіспен оралады. Батырдың ерлігі қырғын қантөгісте көрінеді. Үшіншіден, эпикалық жырларда жеңілуді білмейтін батырлардың жас шағынан өмірінің ақырына дейінгі ерлік істері тұтас жырланады. Қобыланды мен Алпамыс батырлардың дүниеге келуінен бастап суреттелсе, Орхон жырларында Күлтегіннің он алты жастан қырық жеті жасына дейінгі өміріндегі ерлік істері баяндалады. Осы эпостардағы ортақ дүние батырлардың астындағы ұшса қанат, шапса тұлпар сенімді серіктері – сәйгүліктері. Олар: Қобыландының Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың Қарақасқасы.

У мові розрізняють три види словосполучень, а саме: синтаксично вільні, синтаксично невільні (цільні) та фразеологічні словосполучення. Фразеологія вивчає сталі словосполучення та речення, які називають фразеологізмами. Фразеології як одному з розділів лексикології останнім часом приділяють велику увагу. Питаннями фразеології займається чимало лінгвістів. Значний внесок у її вивчення зробили такі науковці: Т. Шіппан, Е. Агрікола, І. І. Чернешова, Я. А. Баран, К. Мізін, В. В. Віноградов та інші. Фразеологізми німецької мови у германістиці систематизують за різними принципами. Ці принципи, як і самі класифікації, відображають у певному значенні періоди розвитку фразеологічного дослідження. Розрізняють такі класифікації: 1. Семантична класифікація. 2. Структурна класифікація. 3. Функціональна класифікація. 4. Лексично-синтаксична класифікація [1, с. 10]. Зокрема, Я. А. Баран розрізняє, за Е. Агрікола, наступні групи фразеологізмів (беручи до уваги їхнє значення): 1. Прості фразеологічні сполучення. Значення одного з компонентів, а найчастіше це дієслово, є переносним: Abschied nehmen; Erfolg/Interesse haben; zum Ausdruck bringen. 2. Фразеологічні одиниці. Це є вирази, які мають узагальнене значення, хоча загальний зміст зі значення компонентів є зрозумілим: Öl ins Feuer gießen; Stroh im Kopf haben; wie ein Buch reden, an die Wand drücken. 3. Ідіоми. Це вирази, які є мотивованими, а їхнє значення – ледь зрозумілим, враховуючи значення компонентів: jdn. im Stich lassen; jdm. durch die Lappen gehen; Kohldampf schieben. До третьої групи належать також деякі фразеологічні одиниці у формі речень. Це, до прикладу, такі фразеологізми: haste Töne; wir werden das Kind schon schaukeln. Під фразеологічними одиницями автор розуміє перехідний тип: ein weißer Rabe; die Katze im Sack kaufen; zwei Fliegen mit einer Klappe schlagen. Окремо стоять фразеологічні зрощення, які за ступенем зрощення та переосмислення компонентів належать частково до фразеологічних одиниць і частково до ідіом. Цю класифікацію підготував Я. А. Бараном за семантичним принципом [2, с. 47]. Найбільшого поширення у мовознавстві набула класифікація, яку виконав В. В. Виноградов на семантичній основі. Він виокремив три типи фразеологізмів: фразеологічні зрощення (ідіоми), фразеологічні єдності, фразеологічні сполучення.

Весомую часть речи разговорной речи составляет сленг, который играет огромную роль в изучении языка. Наибольший интерес вызывает бытовой сленг как наиболее динамичная часть лексической системы языка, непосредственно отражающая социокультурно значимые изменения в обществе. Помимо свойственного стремления к оригинальности речевого выражения, стремления выделиться, бытовой сленг может выступать в качестве реакции на общественные и жизненные явления [3,115]. Представляется возможным выделить ряд причин употребления бытового сленга. Во – первых, стремление коммуникантов общаться друг с другом, оставаясь непонятными для посторонних. Другой немаловажной причиной является тенденция к речевой выразительности, которую трудно достигнуть, используя исключительно литературную лексику. Третьей причиной вынужденной языковой дифференциации является возрастающий темп жизни.[1, 36]. Таким образом, рассматривая бытовой сленг, можно проследить все явления, характерные для коммуникативной среды в целом, и выявить функциональную нагрузку представленной лексики [2, 82]. Анализ фактического материала дает возможность утверждать, что наиболее подверженными процессу сленгирования являются такие бытовые сферы, как: социальные отношения, продукты питания, повседневная жизнь. Яркими представителями сленговых фраз, отражающих социальные отношения, являются “Betterhalf”(муж/жена),“Great divide”(развод), “Mr. Right”(идеальный муж),“Shotgun wedding”(брак по принуждению). Лексическая единица “Better half”, дословно означающая“лучшая половина”, в результате преобразований является осмыслением чего-то или кого-то целого, объединенного, сосуществующего вместе. Данная единица несет эмоциональную нагрузку, имплицирует любовь и уважение. Подтверждающим модификатором является слово“better”-субъект, подчеркивающий, что его супруг превосходит его по определению качества и является лучшим.

Лексика языка – это совокупность слов языка, его словарный состав. Этот термин используется и по отношению к отдельным пластам словарного состава, и для обозначения всех слов, употребленным каким-либо писателем (лексика Навои) или в каком – либо одном произведении (лексика «Одиссея»). Лексика прямо или косвенно отражает действительность, реагирует на изменения в обществе, материальной и культурной жизни народа, постоянно пополняется новыми словами для обозначения новых предметов, явлений, процессов, понятий. Расширение и совершенствование различных областей материального производства, науки и техники приводит к появлению новых слов-терминов или целых терминологических пластов. При изучения развития языка можно увидеть и потерю старых слов, которые со временем отходят на второй план или вовсе исчезают (кози, басмач и т.п.)

Літературний доробок поета-романтика Левка Івановича Боровиковського досить значний і багатогранний. Він є автором ліричних віршів, байок, прози, критичних праць, художніх перекладів. Далеко не все зі створеного ним побачило світ за життя письменника і було належним чином оцінене. Однак Л. Боровиковському належить чільне місце в розвитку українського романтизму. З-під його пера вийшли перші яскраві зразки романтичної лірики. Тому саме Л. Боровиковського з повним правом можна назвати зачинателем романтизму в українській літературі. Поезія Л. Боровиковського вражає високою художністю та простотою. Поет не вдавався до складних тропів, використовував звичайну, часто народнопісенну, лексику. Однак твори романтика насичені стилістичними фігурами, які допомагають поетові дати повну характеристику внутрішньому світові та явищам дійсності, яскраво змальовуючи їх глибину. Поетичний стиль Л. Боровиковського найбільше проявляється в особливостях побудови опису природи, відтворення внутрішнього стану ліричного героя, його індивідуалізації та типізації, які автор зображує за допомогою синтаксичних засобів увиразнення мовлення − стилістичних фігур [1, с. 178]. Синтаксичні засоби надають поезії Л. Боровиковського музикальності та ритмічності.

Единицы, обозначающие процесс речевой деятельности, занимают особое место в языковой системе, поскольку именно они организуют процесс коммуникации и реализуют основные функции языка. В русском и английском языках процесс говорения представлен большим разнообразием лексических единиц. В научной литературе они считаются довольно хорошо описанными в работах таких исследователей, как Апресян Ю.Д., Антонова С.М., Арутюнова Н.Д., Васильев Л.М., Вилюман Л.М., Кириллова Н.О., Храмова Г.А. и других. Цель данной работы заключается в том, чтобы провести сопоставительный анализ лексических единиц, называющих эмоции в процессе речевой деятельности, в русском и английском языках, а также указать на специфику каждого из исследуемых языков. В процессе формирования русского литературного языка роль функционально универсальных гла¬голов речи стали выполнять лексемы говорить и сказать. В английском языке в качестве ключевых единиц, репрезентирующих процесс говорения, выступают глаголы tell, say, speak, talk. Именно эти лексемы считаются в данных языках ядерными, так как в их семантике уже заложены основные параметры процесса речепроизводства [1, С. 141].

Қазақ прозасындағы мәңгүрттік тақырыбы әртүрлі уақыт ағымына және қаламгер шеберлігіне байланысты бірде эпизод, бірде көркемдік деталь, кейде символ, тұспалдау ретінде пайдаланылды. Ә.Кекілбаев, Ш.Айтматов сынды қаламгерлер психологиялық талдау, миф пен ақиқат шындықты ұштастыру, аңыз әңгімелерді қолдану тәрізді көркемдік әдіс-тәсілдерді игерді. Бұл орайда олар «әлем халықтарының талай ғасырларды, мыңдаған жылдарды қамтитын ақыл-ойының інжу-маржандарына жүгінді. Уақыт пен кеңістікке орай, өткен мен бүгінді, бүгін мен болашақты байланыстыра қарап, жаңа көзқараста көркем туындыларды дүниеге әкелді. Халықтық фольклор мен мифтік мотивтер жазушылар шығармаларының көркемдік бояуын әрлендіре түсті» [1, 13б.]. Аталмыш тақырыпты ХХғ. 60-70 жылдары өз шығармаларында игерген қаламгерлер Ә.Кекілбаев пен Ш.Айтматов мәңгүрттік туралы аңызды идеялық нысанына қарай қолданғанын байқаймыз. Əдебиетші ғалым Ж.Дүйсенбаева да осы мəселе төңірегінде нақты баяндайды [2,13б.]. Бұған қырғыздың белгілі сыншысы, əдебиеттанушы ғалым, академик Абылдажан Ахметалиев ««Мəңгүрт» кімдікі?» [3,23б.] деген мақаласында мәселе мəңгүрт жайындағы аңызды кім бірінші болып қолданғанында емес, сол дерек-аңызды кім бүгінгі тірлігімізге сай жаңаша дамыта алды деген тұрғыда жауап іздейді. Сондай-ақ ғалым Ж.Аймауытовтың мəңгүрт туралы ойды «Манас» эпосынан алғанын да сөз соңында айта кетіп, жырдың қырғыз тіліндегі нұсқасы мен орысша аудармасынан мысал келтіреді. А.Ахметалиев бұл аңыздық-деректі Ə.Кекілбаев өзінің «Дала балладаларында» жəне түркімен жазушысы Ш.Жұмагелдиев «Жоғалғандар» романында тек қана көркемдік деталь түрінде ғана алып, ал Ш.Айтматов қайтадан əдеби өңдеуден өткізіп, оны жаңаша жазып, оған жаңаша əр қосып, терең философиялық қорытынды жасағанын айтады. Ә.Кекілбаев мәңгүрттік туралы ескі аңызды қайта жаңғыртып, қайта баяндап қана қоймайды, оған философиялық, психологиялық реңк үстемелей отырып аңыздың әлеуметтік сипатын ашады. Бітімге келмей, тек қана жауласумен болған, өзара сыйыса алмай, ұғыса алмай өткен екі бауырлас жұрт талай тауқыметті бастан кешіріп, бірін-бірі кешіре алмайды. Автор талай замандар бойы қазақ даласы мен түркімен құмдарындағы зорлық-зомбылықтың неше алуан түрі: алып кету, шауып кету, жер дауы, жесір дауы, жазаның ең ауыр сұмдық түрі – мәңгүрт жасау сияқты аңыздық желілерді шебер қолдана білген. Сондай-ақ байырғы кездегі қоғамдық қарым-қатынастардың қандай сипатта дамығандығынан хабар беру үшін, қазақ пен түрікмен арасындағы жаулықтан қарапайым жандардың жапа шеккенін көрсету үшін де осы аңыздық желіге екпін түсірген.

Мова є головним знаряддям соціалізації, тобто перетворенням біологічної істоти в соціальну, у члена певного суспільства. Мовні проблеми мають широкий вихід у соціальну, економічну, політичну, науково-технічну, культурологічну та інші сфери життя окремої особи і суспільства в цілому, і, як наслідок, наявність наук про мову як складний феномен. Наука намагається розглянути феномен мови з найрізноманітніших сторін в інтересах мови. Кошти, вкладені у вивчення мови, за короткий час сторицею повертаються суспільству дивідендами у вигляді здобутків науково-технічного прогресу, зміцнення соціальної і національної злагоди, підвищення культури, духовності, освітнього рівня і матеріального добробуту народу. Мовлення людини – це своєрідна візитна картка, показник рівня освіченості людини, її культури, а разом з тим, через сукупну мовленнєву практику мовців – це і показник культури суспільства. Тому метою даної статті є дослідження феномену взаємодії мови і мовлення, соціалізації та комунікації, аналіз соціологічного аспекту цієї проблеми. Процес становлення особи повноправним учасником сучасних для нього суспільних відносин завжди знаходив своє відображення у педагогіці, а також дослідженнях з соціальної психології, соціології виховання та соціальної педагогіки. Ті чи інші аспекти проблеми розглядалися в різний час у роботах К.А. Абульханової-Славської, Б.Г. Ананьєва, Г.М. Андрєєвої, А.Г. Асмолова, Л.П. Буїв, Л.С. Виготського, І.С. Кона, А.І. Леонтьєва, А.В. Мудрика та ін фахівців.

Қадимий Миср ѐзуви Араб ѐзувининг келиб чиқиш занжириданинг дастлабки, биринчи ҳалқаси ҳисобланади. Бу ѐзув асосида финикий хати вужудга келади. Финикий хатини ихтиро этган халқ денгиз соҳилида, Финикия ўлкаси ва Ливан тоғи этагида яшар эдилар. Уларнинг шуғилланадиган юмушлари кўпроқ Миср давлати билан тижорат ишлари эди. Улар қадимги Миср ѐзувларидан 15 ҳарфни ўз ўлкаларига олиб келадилар ва унга шаклий ўзгартириш киритиб, яна бошқа ҳарфлар қўшиб финикий ѐзувини келтириб чиқарадилар. Кейинчалик эса, ушбу хатдан икки шахобча келиб чиқади. Булар муснад ва оромий ѐзувларидир. Оромий ва муснад ѐзувлари Арабистон ярим оролининг жанубида яшовчи сомий ҳалқининг ѐзувидир. Мазкур ѐзувлар энг қадимий арабларнинг дастлабки ѐзувлари ҳисобланади. Унинг шахобчалари эса самудий, сафавий, лахѐний ѐзувларидир. Оромий ѐзуви жуда тез ривожланиб ярим оролининг шимолида жойлашган давлатлар Сурия, Иордания сўнгра Ироқ сарҳадларигача етиб борди. 270 – милодий йилда Набатий ѐзуви вужудга келди. Кўфа ѐзуви юзага келгунга қадар набатий ѐзувидан ўзга бир қанча ѐзув турлари вужудга келган. Булар хирий, хижозий ѐзувларидир. Бу ѐзувлар асосида яна нимара, зайд, хирон ѐзувлари ҳам пайдо бўлади. Нимара ѐзуви Хива шаҳри яқинидаги Дурус тоғи ѐзуви ҳисобланади. Унинг вужулга келиш санаси 323- милодий йилида тўғри келади. Зайд ѐзуви Фирот дарѐси бўйида яшовчи ҳалқ ѐзуви ҳисобланади. Бу ѐзув 512-йилда вужудга келган. Хирот ѐзуви эса зайд ѐзувидан кам фарқ қилиб, 568-йилда пайдо бўлган. Ундан сўнг маъқалий хати вужудга келади. Маъқалий – кўфий хатигасча бўлган қадимги ѐзувлардан бири бўлиб, ҳарфларнинг тўғри чизиқлиги билан кўфий хатидан ажралиб туради. VII асрдан бошлаб “Хатти маъқалий” ўрнини араб ѐзувинини энг қадимгиси ва энг машҳури ҳисобланган “Хатти кўфий” эгаллайди. Кўфий харфлари бурчакли нуқталарсиз ѐзилдадиган қадимги араб ѐзувини бир тури. Кўфий ѐзйвни кўздан кечириш жараѐнида хаттотлар томонидан унинг арнамент шаклида ижро этилишига бўлган эътибор кўзга яққол ташланади. Мана шу жиҳатдан ривожи Х асрга келиб анча сусайди. Бу даврга келиб энди насх ва сулс ѐзувлари кўфий ѐзуви ўрнини аста секин эгаллай бошлайди. Маъқалий ва кўфий ѐзувлари асосида араб ѐзувининг санъаткорона яратилган олти хил асоси услуби майдонга келади. Булар محقق - муҳаққақ ثلث –сулс,نسخ насх, تو قيع тавқиъ, ريحانى райҳоний, رِقاع риқо хат турларидир. Баъзи тилшунос олимлар, таълиқ хатини бу олти хат ѐнига қўшиб асосий хат усулларини етти тур қилиб кўрсатадилар. Бу хат форсий матнларни ѐзиш учун ихтиро қилинган. Кейинчалик бу хат тури насх билан қўшиб, насхи таълиқ نَستَع لِيق хат тури яратилган. Бу хат турида форсий ва туркий матнлар битилган.

Қазіргі филология ғылымының маңызды проблемаларының бірі – фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын жан-жақты игеру. Әлемдік мәдени дамудың құрамдас бөлігі ретіндегі қазіргі әдебиеттану ғылымының басты өзекті мәселелерінің бірі болып әдебиет пен халық ауыз әдебиетінің өзара байланысы мәселесі саналады. Әр дәуірдегі әдебиеттің фольклорға бет бұруының өзіндік, күрделі, тарихи шартты заңдылықтарын ашу қазіргі ғылымның ең маңызды міндеттерінің бірінен саналады.Осы байланыстың даму динамикасын анықтау, қазақ әдебиеті дамуының әр кезеңіндегі жазушылар фольклоризмінің нақты мазмұнын оқып-үйрену де маңызды міндеттердің бірі. Әдебиеттегі фольклорлық дәстүр мәселесін белгілі бір жазушының көркемдік әдіс-тәсілдерінің жүйесі деп қана емес, сонымен қатар философиялық, этикалық, дүниетанымдық категорияда қарастыру қажет. Отандық ғылымда фольклоризм мәселесін анықтаудың түрлі аспектілері қалыптасып келеді. Ұлттық әдебиеттің қалыптасуындағы фольклордың рөлі зор. «Фольклор» терминіне қатысты тұжырымдар жалпы дүние жүзінің жетекші ғалымдары арасында бірталайға шейін пікір таласқа негіз болып, бүгінгі күні сөз өнерінің ерекше мұрасы ретінде мойындалып, жазба әдебиеттің бастауы ретінде тұжырымдалды. В.Я.Пропп фольклор деп «дамудың қандай деңгейде болғанына қарамастан, барлық халықтардың әлеуметтік төменгі сатыдағыларына тән шығармашылықты» [1,19б.] атайды да, әрі қарай фольклордың өзіне тән белгілерін белгілеп, фольклор мен әдебиет байланысына ұластырады. Фольклористика мен әдебиеттану ғылымының күрделі де маңызды міндеттерінің бірі ретінде шығарманың ішкі құрылысын зерттеуді атайды. Фольклорлық шығармалар мен әдебиет туындыларының құрылымы әр түрлі екендігі ғылымда дәлелденген,яғни фольклордың тек қана өзіне тән құрылымдық заңдары болады. Ал осы өзіндік заңдылықты түсіндіруге әдебиеттану ғылымының күші келмейді, бірақ оны тек қана әдеби талдау тәсілдерімен анықтауға болатынын айтады. Осылайша фольклор мен әдебиеттің өзара байланысы мен ерекшелігі мәселесі бүгінгі күнге дейін өзек тартып келеді.

Қазақ топожүйесін қалыптасуындағы антропонимияның көрінісі негізінен, лингвомәдени негізде анықталады. Біз қарастырып отырған Байғанин, Мұғалжар, Ойыл, Темір аудандары топонимдерінің құрамында жеке есімдер мен әулетесімдерден (фамилия) жасалған топонимдер көптеп кездеседі. Негізінен елді мекендер кісінің жеке атымен аталса, бірқатар жерлердің атауында әулетесімі қосарлана айтылады. Жекелеген адамдардың аты жөнімен аталатын географиялық объектілер атаулары сол нақты елді мекеннің негізін қалаған немесе сол төңірегінде тұрған, халық арасында, өз ортасында үлкен беделге ие болған кісі ататары кездеседі. Мысалы: Байғанин ауд. Абай, Байтілеу, Дияр, Қалдайбек, Жданово, Байғанин. Мұғалжар ауд. Алтыншаш, Аманкелді, Байбосын, Дмитриевск, Кузнецовск, Естемес, Ипантау, Қ.Жұбанов атындағы ауылдық округ, Трошкино, Пушкино, Фенка. Ойыл ауд. Аманкелді, Ахметше көлі, Әжайып түбегі, Әлімбет құмы, Байбике, Бақтыарал, Балуанғали базы, Берсиев, Ботагөз бұлағы, Дайра қорымы, Дәулеттүбек, Екібай, Кәукен, Көсембай, Көмекбай төбе, Жақсыбай, Жұмекен тоғайы, Наурызалы, Самай, Төрәлі, Темір ауд. Игібай, Мырзалы сай, Балуанбаз, Басықара, Кежәлі, Қонжар, т.б. Көрнекті ғалым Э.М.Мурзаев «Елді мекендердің атауларында кісі есімдері, фамилиялары, лақап аты жиі кездесіп отырады дейді» [1;153 б]. Жоғарыдағы мысалдан көрініп отыр антропонимдердің топонимдер орнына жұмсалуын көрсетеді. Өйткені антропонимдер, топонимдер, этнонимдер, гидронимдер өзара тығыз байланысты. Сонымен халықтың тұрмыс тіршілігі, рухани байлығы, мәдени мұрасы, тіпті белгілі бір кезендегі саяси ұстанымы да көрініс тапқан адам аттарының қатысымен жасалған антропонимдерде қандай да тарихи оқиғаның, құбылыстың, жағдайдың болмыс бейнесі көрініп тұрады. Сондықтанда болса керек, діни наным сенім берік орныққан елді мекендер мен жер су, өзен, көл, құдық, т.б. атауларында мифтік бейнелер, пірлер мен әулиелер, тарихи тұлғалар есімдері де кездеседі. Қоғамдық орта, әлеумет өмірінің оқиға, өзгерістері тілдік деректермен таңбаланып, топонимияда өз ізін қалдырып отырған. Осы орайда аймақтағы елді мекен, жер су атауларының негізі ер адамдардың есімдермен аталатынын айту керек. Мысалы: Абай, Амангелді, Байғанин, Дияр,Балуанбаз т.б. ауылдар. Осы заңдылықтың өзі қоғамдық ортада ер адамдардың орны ерекше, салмақты істердің ер азаматтың мойында екенін көрсеткендей, ер адамды қадірлеу, сыйлау, ардақтау.

Этнолингвистика - халықтың этногенезін тұрмыс-салты мен әдеп- ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің саласы [1;539]. Тіл мәселелерін мәдениетпен халық әдет-ғұрпымен, салт-санамен байланыстыра зерттеу XX ғасырдың 20- 70 жылдарында орын ала бастады. «Тіл адам санасы мен объективтік шындық арасындағы бірыңғай қатынас тізбегіне ене отыра, өзі сол санадан, объективтік шындықтан туған туынды болып табылады» дейді В.А.Звегинцев [2; 323]. Америка ғалымдарының еңбектерінде «этнолингвистика» терминінің орнына көбіне «антрополингвистика», «этносемантика» атаулары қолданылады. Осы бағытта зерттеулер жүргізген Ресей этнолингвистикасының өкілдері Н.И.Толстой, В.В.Иванов, В.Н.Топоровты т.б. Олар тілдің тарихын, этнолингвистикалық атластарын жасап, тілдегі және халық мәдениетіндегі аумақтық және әлеуметтік диалектілерді т.б. зерттейді [3;17]. Антропонимдер адамзат баласының ілгеріде өткен өмірін, тұрмыс-тіршілігін, қоғамдық-әлеуметтік құрылысын, материалдық-рухани мәдениетінің қырларын көрсете алады. Қазақ халқының табиғатында балаға ат қою барысында ырым-жоралғыларға сенім мол болғандығын айта келіп, ағартушы-ғалым Ш.Уәлиханов былай деп жазады: «...әйелі үнемі қыз туып, ұл көрмей жүргендер игі ниетпен ең соңғы қызына Ұлтуған деген ат қояды. Майкөт деп те атайды, артынан ұл туса екен деп» [4;59]. Осы айтылғандарға қатысты көптеген дерек көздерін профессор Қ.Жұбановтың «Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі тарихынан» зерттеу еңбегінен көреміз. Аталмыш еңбегінде ғалым біріккен тұлғалы кісі есімдерінің синтаксистік құрылысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдау жасайды. Грамматикалық құбылыстардың даму тарихын осы күнгі тіл фактілерінен алып зерттеуді мақсат тұтқан ғалым тіліміздің қазіргі синтаксистік нормасына қайшы келетін, яғни анықталушы мен анықтауышының орны ауысып жүрген көптеген сөз таптарын көреді. Мысалы: Күнсұлу, Айсұлу, Таңжарық, Айжарық, Маман бай, Көтібар батыр т.б. кісі аттары мен тіркестерінде анықтаушы эпитет сөздер өз орындарында емес. Ғалым мұндай тәртіптің ізін түбір мен қосымшалардан да табуға болатындығын айтады. Бұл тұрғыда қосымша дегеніміз о баста мағыналы сөдер болғандығын, солардың бірқатары анықтаушылық қызметте жұмсалып тұрғандығы көрінеді. Құлыншақ, келіншек, қапшық, ершік т.б. сөздердегі –шақ/-шек;-шық/-шік;-ша/-ше-лер о бастағы шаға сөзінен шыққан жұрнақтар дейді ғалым.Шаға о баста бала мағынасын береді десек, жоғарыдағы сөздер құрамында қосымшалық қызметте тұрып анықтауыштық сипат алып тұр. Осындай деректерге иек арта отырып профессор Қ.Жұбанов тілдің тарихи дәуіріне көз жібере отырып ілгері кезеңдерде тілімізде өзгеше синтаксистік заңдылық болған деген тұжырым жасайды және оны тілдің даму сатыларының сапалық бір түрінен, аморфты–синтетикалық құрылысты түрінен аглютинативтік құрылысқа көшу дәуірінде болған тілдік ірі оқиға деп топшылайды.

Әр халықтың қоршаған дүниеге деген көзқарасы, ұлттық дүниені шындық ретіндегі қабылдау ерекшеліктері топонимиялық атаулар дан көрінеді. Қазіргі кезде қазақ топонимиясы – географиялық жалқы атаулардың жай ғана жиынтығы емес, ол ментальдік факторларды көрсететін ономастикалық деңгейдің лексикалық бірліктерінің жүйесі деген ой басым. Топонимдерде тек табиғат пен географиялық объектілер ғана емес, осы табиғат пен оның объектілерінің этнос тарапынан қабылдануы, көріністенуі қалай деген сұрақ маңыздылыққа ие. Мәселен, көшпелі қазақ оны табиғатқа және географиялық ортаға, өзінің шаруашылығына қарай икемдеп жасаған. Орталық Қазақстан аймақтық топонимиясын зерттеуші А.Е. Жартыбаев: «Төрт түлікті қолға үйрету барысында оны күту, бағу қажеттілігі туындап, өсімдіктер дүниесінің мал азығы ретіндегі рөлін анықтау, өсімдік түрлерін жұғымды, жұғымсыз қасиеттеріне орай сөзбен таңбалау қажеттілігі артты. Бұл адам баласының табиғи өсімдіктер дүниесі мен жан-жануарларды рухани тұрғыдан танып-білуіне жол ашты. Жер бедері мен қоршаған орта құбылыстарын танымдық тұрғыдан бағалау үрдісі топонимдерде өзіндік белгілерімен айшықталды», - дейді [1; 278].

Тілдің табиғатын толық ашу үшін оны сипаттап, жүйелеп беру жеткіліксіз. Сондықтан да соңғы жылдарда қазақ тіл білімінде тілдің әрекет ету, жұмсалу жолдарын қарастыратын функционалдық бағыттағы зерттеулер жүргізілуде. Бұнда функционалды грамматика тілдің өзін емес, сөйлеуді зерттеу нысаны етіп алады да, оны адамның ойлау әрекетімен, аялық білімімен байланыстыра қарастырады. «Функционалдық термині тіл білімінде әр түрлі қолданысқа ие. Ең алдымен, функционалдық термині тілдік терминдік жүйеде де, сөйлеу тілінің терминдік жүйесінде де қолданылады. Тілдік терминдер жүйесінде бұл термин «қызмет» мағынасында қолданылады да, тілдік бірліктің сөйлем ішіндегі атқаратын қызметін белгілейді, ал сөйлеудің терминдік жүйесінде тілдік бірлік арқылы берілетін ойдың мәні мен мағынасын анықтайды» [1, 7 б.]. Олай болса, функционалдық-семантикалық өріс заттанған сындардан алшақ жатқан категория емес. Сын есімдердің өз мағынасынан толық, түпкілікті қол үзуі нәтижесінде тілімізде пайда болған жаңа аталымдар баршылық. Тіліміздегі заттанған сөздердің барлығы да өзінің төл сөз табына қатысты мағынасынан біржола ажырап, аталым дәрежесіне жете бермейді. Яғни, сөйлемде кез келген сын есім зат есімнің мағынасында уақытша қолданылады. Тіліміздегі сын есімдердің басым көпшілігі, яғни сапалық сын есімдер де, қатыстық сын есімдер де тек белгілі бір қолданыста ғана заттық мағынада жұмсалып, оның қызметін уақытша атқаруға қабілетті. Мысалы: Ашуменен бір жақсыдан айрылып, қадір білмес бір жаманға тап болма (Мақал). Сын есімдердің қолданыстық заттанулары қазақ тілінде молынан ұшырасады. Оларға жағдай туғызатын тілдік факторлар бар.

Ақиқатын айту абзал, Бүркіт Ысқақов – әдебиетіміздегі іргелі қаламгер. Оның қаламынан туған туындылар оның өз заманының үні болғанын танытардай, әрі көркемдік бояуы қанық ерекше туындылар санатында. Сондақтан да болашағының бағдарын, кешегісі мен бүгінгісінің салмағын даралап та саралайтын ұрпақ үшін Бүркіт Ысқақовтың шығармашылық мұрасын тану уақыт мінберінде тұрған мәселе. Алаш ардагерлерінің шығармаларындағы ұлттық рух, сөз өнерінде көркемдік дәстүр ретінде үзілмей жалғасын тауып жатқанын әдебиет тарихынан білеміз. Алаш ардақтыларымен тілектес, ниеттес ақындардың бірі – Бүркіт Ысқақов. Талант табиғаты, көркемдік таным арналары әр алуан. Бүркіт Ысқақовтың өмір жолы мен шығармашылық кезеңі де ешкімді қайталамастай өзгеше. Қазақ әдебиеттану ғылымы мен қазақ поэзиясында, балалар әдебиетінде өзіндік із қалдырған Бүркіт Ысқақовтың есімін аға буын үлкен құрметпен атайды. Бүркіт Ысқақов- 1924 жылы Қарағанды облысы, Нұра ауданының «Көкмөлдір» ауылында туған. Қарағанды мұғалімдер институтын бітірісімен, 1942 жылы әскер қатарына шақырылып, Ұлы Отан соғысына қатысады. Соғыс аяқталысымен туған жеріне оралып, «Орталық Қазақстан» газетінде қызмет атқарған кезден ол өзінің қаламгерлік қабілетін айрықша таныта бастайды. «Сарыарқаның жүрегі», «Ұлы Нұра жағасында» тағы басқа да көптеген очерктері, топтама өлеңдері жарияланады. 1948 жылы қызмет істей жүріп С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих – филология факультетін, 1951 жылы ұлттық ғылым академиясының аспирантурасын бітіреді. 1951 – 1956 жылдары жеке басқа табынушылықтың зардабын шеккен. «Бүркіт Ысқақов- Ұлы Отан соғысы жылдарында қолына қару алып, кеңестік жүйені, коммунистік идеяны қорғаса да сталиндік құйыртқы саясаттың құрығына көп ілінген, көп зәбір-жапа шеккен азамат. Ағамыз 1951-53 жылдардағы «Космополотизм мен ұлтшыл-буржуазияшылдарға қарсы күрес» деген ұранмен жүргізілген репрессия тырнағына түсіп, қуғын-сүргінге ұшыраған Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайыловтармен бірге тұтқындалып, Жезқазған өңіріндегі әйгілі «Степлагке» айдалған. 50-жылдары Қазақстанның Жоғары оқу орындарында оқитын бір топ жастар сталиндік тоталитарлық жүйеге қарсы «ЕСЕП», яғни «елін сүйген ерлер партиясын” құрады. Партияның іс-әрекеті ел ішіне кең тарамаса да, 37-нің ызғары басылмай тұрған сәтте мұндай әрекетке барудың өзі ерлікпен пара-пар дүние болатын. Жалпы отандық тарих пен саясаттану ғылымында 50-жылдардағы репрессия тарихы мен сол кездегі қуғын-сүргінге ұшыраған қайраткерлердің өмірбаяны әлі толық зерттеліп біткен жоқ» [1, 38],-деп жазады Мұхтар Құл-Мұхаммед .

Стійкі сполучення слів становлять фонд фразеологічних одиниць української мови. На підставі генетичних, структурних, функціональних ознак з-поміж фразеологізмів можна виділити прислів’я, приказки, крилаті вислови, афоризми, максими, сентенції, парадокси, літературні цитати, ремінісценції [5]. На сторінках періодичних видань спостерігаємо активне використання стійких сполучень слів, досить часто журналісти у своїх публікаціях звертаються до цих одиниць для надання конотативних значень. Фразеологізм – особлива одиниця мови, що складається з двох або більшої кількості роздільно оформлених компонентів і характеризується відтворюваністю, цілісністю значення, стійкістю лексичного складу та граматичної будови. До досліджень їхнього застосування на сторінках періодичних видань зверталися Ю. Прадід [6], Ю. Сергеєв [7], С. Грабовська [2]. Особливості трансформації складу фразеологізмів у газетних текстах були висвітлені у науковій праці А. Григораш [3]. Нові стійкі словосполучення у мові газети стали об’єктом дослідження О. Снітко [8]. До фразеологізмів як синтаксичних одиниць зверталася В. Теплюк [9]. Мета нашого дослідження – прослідкувати особливості використання стійких словосполучень на сторінках волинських пресових ЗМІ. Об’єктом дослідження є волинський інформаційний простір, представлений пресовими ЗМІ. Предмет дослідження – фразеологічні одиниці, віднайдені у публікаціях волинських ЗМІ. Для дослідження було обрано матеріали газет «Сім’я і Дім», «Волинь», «Волинь Нова» та «Відомості.ua». Найчастіше серед стійких сполук трапляються приказки, прислів’я, крилаті вислови та літературні цитати. Часом фразеологізми зазнають різноманітних модифікацій.