XХІ Міжнародна науково-практична інтернет-конференція

Маълумки, тожик тилини Самарқанд шевасига аслида тожикча бўлган сўзлардан ташқари яна бошқа тиллардан ҳам катта миқдорда сўзлар ўтган. Таниқли олим Лившиц В.А. ёзган эди: «Тилнинг ривожланиш жараёнида унинг жамиятдаги бошқа мавжудотлар билан ўзаро алоқа ва таъсир кўрсатишининг асосий қонуниятларини ўрганишини тақозо этади. Бошқа томондан, тилнинг ривожланиш қонуниятларини ўрганиш жараёни тил структураси алмашувининг асосий қонуниятларини тадқиқ этилиши ,унинг ўзига хос мукаммаллиги, ҳартомонлама ажралмас алоқалари орқали амалга оширилиши лозим».

Эртак халқ оғзаки ижодидаги бадиий насрнинг энг қадимий ва оммавий намунаси ҳисобланади. Эртаклар профессионал ижрочиликка асосланган жанр ҳисобланади. Ўтмишда эртаклар йилнинг маълум даврида, белгиланган пайтда ижрочилик салоҳиятига эга бўлган ёши улуғ, доно, ҳурматли ва эътиборли кишилар томонидан айтилган. Эртак айтувчиларни қадимда «эртакчи», «маталчи» деб аташган. Одатда, бундай профессионал ижрочилар эртакчи деб юритилади. Халқ эртак айтмоқликка жиддий қараган. Эпик турнинг достон, эртак, нақл сингари жанрларига оид фолклор асарлари муайян эпик хотира, эпик билим ва ижрочилик салоҳиятига, яъни махсус тайёргарликка эга бўлган профессионал ижрочилар томонидан айтилади. Афсона ва ривоятларнинг бундай ижрочилари йўқ. афсона ва ривоятлар эса кенг халқ оммаси томонидан ижро этилади. Профессионал айтувчига эга бўлмаслик афсона жанрининг ўзига хос хусусиятларидан бири эканлигини қайд қилган К.Имомов «афсонани фақат профессионал эртакчи ёки достончи айтиши шарт эмас, балки эшитган, билган шахс хоҳлаган формада ҳикоя қила олади», - деб ёзган эди [1]. Фолклоршунос У.Жуманазаров «профессионал айтувчиларга эга бўлмаслик, кенг оммавий ижро характерига эга бўлиш хусусияти афсона ва ривоят жанрларининг муҳим белгиси эканлигини қайд қилади [2]. Эртаклар мана шу хусусиятларига кўра афсона ва ривоятлардан фарқланади.

Чунончи профессор А.К.Писарчик бевосита ба хусусиятҳои этникй дар бораи истилоҳи хешутабории точикзабонони Помир ва баъзе ноҳияҳои чанубии Точикистон маълумоти мухтасар дода, қайд мекунад, ки истилоҳи ота, оча ўзбекй буда қариб дар ҳамаи шеваҳои забони точикй, ба чои падару модар истифода мешаванд. Шевашинос Ҳ.Ҳамроқулов дар монографияи худ намудҳои шевагии як қатор истилоҳҳои хешутабориро қайд карда, аз чумла таъкид мекунад, ки дар Бойсун падарро доде, дода мегўянд. Ба чои истилоҳи модар бошад, очо, она ва мамак барин калимаҳоро аз рўи синну солашон истифода мекунанд. Баъзе истилоҳҳои хешутабории шеваҳои гурўҳи шимолй ва Варзобро дар чилди 5-уми очеркҳои В.С. Росторгуева дучор кардан мумкин аст. Аз чумла, ў истеъмоли терминҳои падар ва модарро ҳам эзоҳ дода, қайд менамояд, ки ба чои калимаи модар дар Исфара бивй, дар Варзоб оча, дар Исфара бувй дар Косонсой бивй мегўянд. Падарро бошад, дар Ўротеппа додо, дар Кони Бодом дадо, дада дар Риштон, дадо, бово ва дар Сўхи Шаҳристон дадо мегўянд. Дар чилди 3-юми очеркҳо дар Хўчанд истифода шудани истилоҳи бувиро нишон додааст. Дар манбаҳои илмй низ корбасти ин истилоҳ дар шеваҳои Исфараю Кони Бодом таъкид ёфтааст. Буватин дина омаданд-ми? (Кони Бодом), Бувамоя дилашон ганда шуда монд. (Исфара).

Потреба вивчення та впорядкування сучасних національних терміносистем привертає до них увагу фахових науковців і лінгвістів. Українська різногалузева наукова термінологія вивчена, впорядкована й нормалізована неоднаково. Медична термінологія є однією з таких маловивчених мікротерміносистем. Медичні терміни (МТ) вивчали І. Беженар (французькі медичні терміни), Ю. Віт (офтальмологічні англійські терміни), Д. Кондратьєв (російські медичні терміни, переклад), І. Гнатишена (сучасні українські медичні терміни, епоніми), Р. Стецюк (кардіологічні медичні терміни), І. Корнейко (радіологічні медичні терміни), О. Петрова (дерматологічні терміни), Н. Міцик (клінічні медичні терміни), Т. Лепеха (судово-медичні терміни).

Бала кезден басталатын рухани дамуға қазақ қаламгерлерінің қосқан үлесі де аз емес. Қазақ халқының тарихында ауыз әдебиетінен бастап, балаларға арнап жазылған өлең - жырлар көп. Жас нәрестенің дүниеге келуінен бастап, оның өмір тануының әр кезеңіне сай тілек - мұраттарын халық өлеңмен айтып жеткізген. Қазақ фольклорының белгілі мамандарының бірі - Мәлік Ғабдуллин: "Халықтың ойына, жас бала өсе келе, ер жеткен соң еліне қызмет етуге тиісті. Мал бақ, кәсіп ет, ел - жұртыңды жаудан қорға деген ойын халық бесікте жатқан жас балаға ақыл, тілек етіп білдіреді және кімді ардақтайтынын да аңғартады" - дейді. Ал, Серік Қирабаев : "Балаларға арналып тұңғыш айтылатын жыр - бесік жыры. Бұл жырдың мазмұны түгелдей ата - ананың нәрестесіне деген қуанышын айтудан, оның жақсы азамат болуына тілектестік білдіруден тұрады.

Метою даного дослідження було вивчення стану мовної культури сучасної молоді, зокрема студентів, причин поширення ненормативної лексики в молодіжному середовищі, її засмічення словами іншомовного походження, суржиком, жаргонною, сленговою лексикою тощо, розробка рекомендацій, спрямованих на превенцію поширення цього явища серед молоді. Для досягнення визначеної мети нами було поставлено такі завдання: розглянути поняття «культури мови», дослідити основні види порушення мовних норм, визначити основні причини вживання лихослів'я, іншої позанормативної лексики, дати рекомендації з попередження поширення ненормативної лексики. Таким чином, об’єктом дослідження є українська мова, зокрема така її форма, як усне мовлення сучасної молоді, яке досліджувалося як на лексичному рівні, так і у сфері володіння орфоепічними, морфологічними, синтаксичними нормами літературної української мови.

Становление англоязычной публичной речи политологов предполагает прохождение определенных этапов, направленных на формирование необходимых профессиональных знаний, навыков и умений. Цель данной статьи – анализ структурных компонентов понятия «англоязычная публичная речь», к которым относятся специальные иноязычные знания, навыки и умения. Что касается знаний, то они считаются основным компонентом содержания обучения в целом. В философской науке знания рассматриваются как «проверенный практикой результат познания окружающей действительности, ее правильное отражение в мышлении человека» [1, c. 126]. В психолого-педагогической литературе знания рассматриваются как проверенный общественно-исторической практикой результат познания окружающей действительности, а также их адекватное отражение в сознании человека в виде представлений, понятий, суждений, теорий [1, c. 127].

Қазақ әйелі нендей ауыртпалықты болса да халқымен бірге көтеріп, жаугершілікте ерлермен бірге атқа қонып, қолына қару алса, бейбіт кезеңде бесік тербетіп, ұл-қызын дала даналығына баулыған. Оған дәлел көп. Ежелгі эпостық шығармалардан бастап, бергі дәуірдегі Домалақ ана, Айша бибі мен Абақ ана, тарихтағы Қасым ханның анасы Жаған бике, Есім ханның анасы Жақсы бике, одан беріде ұлы Абайды тәрбиелеген Зере мен Ұлжан, қол бастаған Бопай мен ел билеген Айғаным, Ұлпан аналарымыз жұрт жадында есімі қалған сол әйелдердің бір шоғыры ғана. «Шаншардың екінші әйелі Айбикеден Келдібек, Тыныбек, Жәнібек, Есіркеп тарайды. Келдібек кезінде аузына ел қаратқан белгілі шешен, би бопты. Ол отыз жасқа келгенше үйленбей жүріп алыпты. Оның себебін ел былай аңыз етеді: Бұлбұл бабасы түсінде – сен қатын алмайсың, ешбір әйелге көзіңді салмайсың. Алатын әйелің мынадай болады: ұзын бойлы сары қыз, оң аяғы ақсақ, оң жақ құлағында меңі бар, екі емшегінің арасында алақандай қалы болады. Сен оған үйлен,- депті. Айтқандай сол қызға көш жөнекей кездеседі.

Бертін келе эпиграмма сол кездегі қысқалығын, адамға арналып шығарылатындығын сақтай отырып, біреудің ісіндегі, шығармашылығындағы, тәртібіндегі, мінезіндегі немесе бір нәрсенің сиқындағы, мазмұнындағы кем-кетіктерді, олақтық пен ағаттықты солардың өзіне қарап, арнап сөйлеп отырып сынап-мінейтін, сол кемшіліктерден арылуды үндейтін сатиралық поэзияның бір жанрына айналған. Қазірде де эпиграмма – белгілі бір адамды, затты, болмыс-құбылысты әзіл тұрғысынан бағалайтын немесе күлкі, келемеж ететін, қажет болса, ашық әшкерелейтін сатиралық поэзияның шағын жанры, өз кезінің көкейтесті мәселелеріне тез үн қоса қоюдың тиімді де оперативті формасы. Біздің қазақ әдебиетінде эпиграмманың аты кейінгі жылдарда ғана төбе көрсеткен, Абайдың бұл дәстүрін кейін С.Торайғыров, С.Дөнентаев сергектікпен іліп әкеткенімен, ыждақат қоя ілгері дамыта алған жоқ. Сөйтсе де, қай-қайсында да бірен-саран бірегей эпиграммалар ұшырасады.

Телебачення є потужним засобом масової інформації. Телебаченням називають також виробництво аудіовізуальних програм та передач або комплектування (пакетування) придбаних аудіовізуальних програм та передач і їхнього поширення незалежно від технічних засобів розповсюдження [4]. Власне від цього останнього визначення терміна «телебачення» й треба відштовхуватись, досліджуючи телевізійні тексти. Телевізійним називається текст, який першопочатково передбачає реалізацію на екрані за допомогою звуку та візуальних засобів (фото, відео). Взаємодія зображення і слова має свої, зумовлені певними теоретичними засадами, технологічні прийоми і правила (передусім, мається на увазі досягнення гармонійного співвідношення мовного ряду та зображення у їхньому цілісному змістовному поєднанні). Логічна відповідність мовних засобів змістові повідомлення та відповідність їхнього оформлення нормам літературного мовлення є запорукою адекватного розуміння тексту автором та глядачем телепрограми [5].

Общая системно-иновационные процессы в семантико-деривационном развитии языка, А.М. Бушуй замечает: “Язык как особым образом организованное целое и компонент социальной системы выполняет общественную функцию, которая представляет собой практическое проявление сущности языка, реализацию его назначения в системе общественных явлений. Общественная функция языка придаёт ему постоянное движение и развитие. Внутренние процессы в самой структуре языка вызываются необходимостью её упорядочения, стремлением говорящих поддерживать механизм языка в состоянии коммуникативной пригодности. Важной стороной движения языка под действием экстра и интралингвистических факторов является непрерывное создание, которое происходить при актуализации языка в его конкретной речевой реализации по действующей словообразовательной системе. Именно в речи реализуются существующие словообразовательные модели (= схемы построения новых слов) из конструктивных элементов, извлекаемых из имеющихся в языке слов, производятся по языковым моделям новые лексические единицы” [2009, c. 20].

Қазақ фольклорының тарихи танымдық, идеялық көркемдік ерекшеліктеріне қатысты Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, Ә.Диваев тәрізді ғалымдардың еңбектерін атап көрсетуге болады. Сонымен қатар, фольклорлық мұраларға зерттеулер жүргізіп, тұжырымдар жасай отырып, маңыздылығын айқындаған С.Сейфуллин, В.В.Радлов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, Р.Бердібаев, Е.Ысмайылов еңбектерінің тағылымдық мәні айрықша. ХХ ғасырда халық ауыз әдебиеті мұрасын жинақтау мен зерттеу саласында көптеген іс шаралар атқарылды. Фольклордың таңдаулы нұсқалары қарапайым әңгіме, ертегі деңгейінен көтеріліп, халық даналығы атты танымды танытқандығын көруге болады. Өмір шындығын, философиялық ойлау жүйесінің дәрежесін, танымдық, көркемдік қызметін, дәстүрлілігін танытумен қатар қазақ философиялық танымының кемеліне жеткендігін тағы да дәлелдеп берді. Халық даналығы ретінде фольклор туындылары өзінің өміршеңдігімен халық саналылығының таңдаулы үлгілері ретінде баршаның назарын аудартқандығын атап айтуға болады.

Шоири халқии Точикистон Лоиқ Шералй дар сарсухани худ ба мачмўаи шеърҳои «Саховат»-и Чонибек Қувноқ доир ба шахсияту эчоди ў чунин гуфта буд: «Чонибек ба қавли худаш «пайвандгари ду соҳил» - шаҳпуле буд миёни Точикистону Ўзбекистон, шаҳпуле буд миёни точикону ўзбекон, миёни точикону ўзбекон ҳамеша тор метанид, ба хотири дўстй, бародарй, ҳамдиливу ҳамзабонй, ваҳдати маънавй ва рўҳонй, ҳақиқат, адолат, садоқат, самимият, ғуруру ифтихор, нангу номус ва якпорчагии миллати точик чон меканд, мекоҳид, месўхт»1. Дар ҳақиқат, ин гуфтаҳо асоси ҳаётй доранд: Чонибек Қувноқ дар кори мустаҳкаму пойдор намудани равобити фарҳангии ин ду халқи аз қадим дўсту бародар хизматҳои шоистае намудааст.Ў баробари дар ду забон–точикию ўзбекй ашъори дилнишин офаридану анъанаи зуллисонайниро дар адабиётҳоямон идома додан боз тарчумони соҳибистеъдод ҳам буд.

Сегодня ни у кого не вызывает сомнения необходимость владения английским языком специалистом с высшим образованием, практикующим в любой области человеческой деятельности. Речь идет о владении этим языком не просто как языком международного общения, которых достаточно много (например, языками международного общения являются французский, испанский, немецкий и русский языки), а как уникальным языком общепланетарной или глобальной коммуникации [1; 6]. В принципе, в условиях общемировых интеграционных процессов невладение специалистом с высшим образованием английским языком можно приравнять к неграмотности, поскольку этот специалист полностью выпадает из таких процессов, будучи обреченным осуществлять свою профессиональную деятельность исключительно в узких рамках страны своего родного языка, что нередко сводит его профессиональную ценность к нулю.

В настоящее время русский язык изучается как официальный язык, употребляемый наряду с государственным языком, и как язык межнационального общения. Учителю-словеснику следует всегда помнить, что преподавание русского языка с учетом статуса и его функционирования в государстве имеет свои особенности. Этой позиции придерживались и продолжают придерживаться ученые, в чьих исследованиях представлена методика преподавания русского языка как языка межнациональной культуры, сотрудничества и согласия. В преподавании русского языка знание «основ науки» обеспечивается изучением его грамматической и лексической систем, овладением словарным запасом и грамматическим строем языка. Без осознанного усвоения грамматических понятий невозможно привитие прочных навыков владения устной и письменной речью не только при изучении родного, но и неродного языка [1, с. 132].

In contrastive analysis, it has been important to compare items that are comparable. The contrastive analyst James writes: ‘the first thing we do is make sure that we are comparing like with like: this means that the two (or more) entities to be compared, while differing in some respect, must share certain attributes. This requirement is especially strong when we are contrasting, i.e., looking for differences—since it is only against a background of sameness that differences are significant. We shall call this sameness the constant and the differences variables’ [4,p.169]. In translation theory this factor of sameness has been referred to as equivalence or tertium comparationis [2, p.192]. Tertia comparationis can be placed at any level of textual organisation, from microlinguistic levels (i.e., phonological, lexical and syntactic levels) to macrolinguistic levels (i.e., textual). A useful guide to how contrastivists have understood the notions of equivalence is the work of T.P. Krzeszowski [5]. He adopts a taxonomic view to this concept and considers various types of equivalence: statistical equivalence, translation equivalence, system equivalence, semanto-syntactic equivalence, rule equivalence, substantive equivalence and pragmatic equivalence. It is beyond the scope of this paper to discuss these different conceptions and how they have evolved over time [2, p.194-195; 9].

Ўзбек тилининг умумистеъмол лексик қатламида бўлгани каби, унинг соҳавий лексикаси тизимини ўрганишда ҳам мавзу-мазмун асосида катта ва кичик гуруҳларга ажратиб тадқиқ қилиш устувор аҳамият касб этмоқда. Тадқиқот объекти бўлган қорамолчилик терминологияси тизими ҳам бу соҳанинг ўзи каби узоқ тарихий тараққиётни босиб ўтди ва шу боисдан қўлимизда тўпланган қорамолчилик соҳаси терминлари катта миқдорни ташкил этади. Бу миқдорнинг ўзиёқ ушбу соҳа лексик тизимининг кенг қамровлилиги ва ўз-ўзидан кўплаб микротизимларга эгалигини кўрсатади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мазкур терминларнинг тахминан 30-40 фоизи изоҳли луғатда акс этмаган. Шу билан биргаликда шу кунгача ушбу соҳа лексикасини ўз ичига қамраб олган бирорта, катта ёки кичик бўлсин, терминологик луғат (хоҳ изоҳли, хоҳ изоҳсиз) тузилмаган. Шунинг ўзиёқ халқимизнинг шу соҳага мансуб бой лисоний мероси ўз тадқиқотчисини кутиб турганлигини ва бу лексикографларимиз зиммасига улкан масъулият юклашини кўрсатади.

Миллий лексикографиямизнинг тараққий этишида тематик луғатлар алоҳида ўрин тутади. Бундай луғатларнинг асосий вазифаси сўзларнинг турли маъноларини бус-бутун, яхлитлигича ўрганиш ва уларни ўз ўрнида қўллашни ўргатишга йўналтирилади. Турли тематик гуруҳларга мансуб сўзларни алоҳида-алоҳида ёки тартибсиз ўрганиш ўқувчини чалғитиши мумкин ва бу сўзларнинг маъно кўламини ўзлаштириш жараёнини мураккаблаштириши эҳтимолдан холи эмас. Мазкур лексемаларни маълум тематик гуруҳ ёхуд семантик майдонларга (мас., қариндош-уруғ: ота, она, ўғил, қиз, ака-ука, опа-сингил ёки табиат ҳодисалари: қор, ёмғир, дўл, булут, шамол, бўрон ва ҳоказо) жамлаб, қиёслаб ўрганиш эса анча қулай ва осонроқ кечади. Демак, лексикани маълум умумийликларга асосланган тематик гуруҳ ва семантик майдонлар нуқтаи назаридан ўрганиш самарали натижалар беради.

Дар забоншиносии точик як қатор масъалаҳои баҳсноку ҳалталаб мавчуданд, ки ҳоли ҳозир ҳаллу фасли хешро мунтазиранд ва яке аз чунин масьалахо тадқиқи амиқи лексикаи этнографии гўиши точикони Самарқанд аст. Таҳлили мухтасари этнографизмҳо собит намуданд, ки дар ин соҳа то ҳол муваффақияти ба назар намоёне ба даст наомадааст ва маводи ғановатманди лексикаи этнографии гуиши точикони Самарқанд, алалхусус маросимхо тадкики чудогонаву ҳамачонибаро такозо доранд.Маводи этнографии маросими мотами точикони Самарқанд дар захираи забони точикй чун воҳиди забон яке аз гурўҳҳои серистеъмоли таркиби луғавиро ташкил медиҳанд ва он маводи тайёри бинокории забон дар мубодилаи афкор фаьол истифода мегардад. Хаминро бояд зикр кард,ки маводхои этнографй, таърихй ва санъатшиносй низ чун маьхази калимахои маросимй хизмат хоханд кард. Ҳарчанд ин асарҳо хусусияти этнографй доранд,аммо чун сарчашмаи тадқиқотии лисонй маводи мухим хоханд буд.

Arab tili uzoq qadim zamondan Arabiston katta yarim orolida vujudga kelgan. Eng qadimgi arablarning paydo bo’lishi milodgacha bo’lgan birinchi mingyillikning boshlariga to’g’ri keladi. Aslida arablar o’zlarini qadimgi Qahton – janubiy arablar va Adnon – shimoliy arablar urug’idan tarqalgan deb hisoblashadi. Arab tili aslida somiy tillar guruhining janubiy shoxobchasiga taalluqli. Somiy tillar guruhi bo’lsa uch shoxobchaga bo’linadi. Janubiy shoxobchasiga habash, arab va suqotra tillari, shimoliy-g’arbiy shoxobchasiga oromiy, yahudiy (ivrit), finiqiy, ugoriy va hokazo, shimoliy-sharqiy shoxobchasiga aqqod tili (bobil va assuriy lahjalari bilan) kiradi. Bu tillarning ko’pi o’lik tillar hisoblanadi va bugungi kunda habash tili amhar, kuraga, tigra kabi lahjalar shaklida mavjud. Ivrit tili Isroil davlatida qaytadan tiklandi. Arab tili taraqqiyotini o’rganish jarayonida uch bosqichga ajratiladi: qadimgi zamon arab tili, klassik arab tili va hozirgi zamon arab tili. Qadimgi arab tilidan bizgacha ba’zi yodgorliklarda bitilgan yozuvlar shaklida etib kelgan. Ushbu yozuvlar asosida tadqiqotchilar qadimgi arab tilining grammatik qurilishini aniqlashga muvaffaq bo’lishdi. Bu tilning so’s boyligi ham qisman aniqlandi.